بحثی پیرامون عبادات
خاصیّت عبد بودن انسان و مخلوق بودن او در برابر خالق عظیم، خداوند متعال، اقتضا می‌کند که همواره با او رابطه نیک و عمیق و تنگاتنگ داشته باشیم. این رابطه به صورت‌های مختلف تحقّق می‌یابد که برترین آن‌ها همان عبادات اسلامی، نیایش‌ها و دعاها است. با توجّه به این که دعا یکی از بخش‌های مهم عبادات را تشکیل می‌دهد و به فرموده رسول خدا(ص): «الدُّعاءَ مُخُّ العِبادَةِ[1]؛ دعا مغز و جان عبادت است.»
از سوی دیگر بر اساس آیات قرآن و روایات، هدف از عبادات، به طور کلّی پالایش و پرورش روح است، چنان که در قرآن می‌خوانیم:
«يَا أَيُّهَا النََّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلََّكُمْ تَتَّقُونَ[2]؛
ای مردم! پروردگار خود را پرستش و عبادت کنید، آن کس که شما و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید تا پرهیزکار شوید.»
این که می‌فرماید: «تا پرهیزکار شوید»، بیانگر فلسفه عبادات است که همان پاکی، صفای باطن و پرورش روح می‌باشد.
در قرآن واژه «اُعْبُدُوا» و «اُعْبُدُوهُ» بیست‌وهفت بار آمده و نیز همین معنی در تعبیرهای دیگر ذکر شده که همه اعلام می‌دارند، خدا را عبادت کنید و از عبادت الهی غافل نمانید. با توجّه به این که عبادات به صورت‌های گوناگون، مانند: نماز، روزه، شکر، دعا، حج، زکات و... است، به هر حال برای وصول به تهذیب نفس، تکامل و رشد روح، نیاز شدید به عبادات خالص داریم. با این اشاره به سراغ صحیفه سجّادیّه رفته و این مسئله را از منظر این کتاب بزرگ ملاحظه می‌کنیم:
1- در بند یک از دعای سوم می‌خوانیم:
«اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِكَ الَّذِينَ لَا يَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِيحِكَ، وَ لَا يَسْأَمُونَ مِنْ تَقْدِيسِكَ، وَ لَا يَسْتَحْسِرُونَ مِنْ عِبَادَتِكَ، وَ لَا يُؤْثِرُونَ التَّقْصِيرَ عَلَى الْجِدِّ فِي أَمْرِكَ، وَ لَا يَغْفُلُونَ عَنِ الْوَلَهِ إِلَيْكَ؛
خدایا! رحمت بفرست بر فرشتگان نگه‌دارنده‌ی عرشت که هرگز از تسبیح ذات پاک تو، سست نمی‌شوند و از ذکر قداست و پاکی تو خسته و رنجیده‌خاطر نمی‌گردند و از عبادت و بندگی‌ات درمانده نمی‌شوند و کوتاهی و نارسایی را بر کوشش و تلاش در امر تو، ترجیح نمی‌دهند و از عشق و حیرت نسبت به تو غافل نمی‌گردند.»
شرح کوتاه
در این فراز، امام(ع) با درود فرستادن بر فرشتگان حامل عرش، آن‌ها را از این‌رو تمجید و ستایش می‌کنند که در راه عبادت الهی، شیفته و دلداده خدایند. همواره با کمال نشاط به تسبیح و تقدیس و پرستش خدا پرداخته، بدون کوچک‌ترین خستگی، سستی و درماندگی، به عبادت خدا مشغول می‌باشند، در این راستا کوتاهی ننموده، در تلاش خود پویا و جدّی هستند و از عشق و شور عبادت لحظه‌ای غافل نمی‌مانند. امام(ع) به ما می‌آموزد که فرشته خود باشید، نه‌تنها در بندگی خدا سستی و خستگی به خود راه ندهید، بلکه با عشق و اشتیاق و لذّت به ذکر و عبادت خداوند بپردازید، چنان که در دعاها آمده:
«اللَّهُمَّ وَ أَذِقْنِي حَلَاوَةَ ذِكْرِكَ؛ خدایا! شیرینی و لذّت عبادت و یادت را به کام جانم بچشان.» و یا امام سجّاد(ع) عرض می‌کند:
«وَ أَذِقْنِي حَلاَوَةَ الْمَغْفِرَةِ؛ شیرینی آمرزش را به کام جانم بچشان.»[3]
و در تمجید عبادت فرشتگان، در بند ۹ همین دعا به خدا عرض می‌کند:
«وَ الّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ؛
آنان که وقتی به صحنه آتش دوزخ که بر گنه‌کاران درگاهت خروشیده است می‌نگرند می‌گویند: تو پاک و منزّه هستی، ما تو را آن‌گونه که سزاوار بندگی تو است، عبادت نکردیم.»
۲- در بند ۱۶ از دعای ششم می‌خوانیم:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِكَ، وَ نَصِيباً مِنْ شُكْرِكَ؛
خدایا! برای ما در هر ساعتی از ساعت‌های روز، بهره‌ای از بندگان خاصّت و نصیبی از شکرت قرار بده.»
شرح کوتاه
در این فراز، امام(ع) به ما می‌آموزد که از همه لحظه‌های عمرمان برای عبادت خدا در صف بندگان ویژه خدا، مشغول گردیم، ولی نه عبادت خشک و بی‌روح، بلکه سعی کنیم از آن حظّ و بهره‌ای ببریم و از شکر و سپاس خاص به پیشگاه الهی نصیبی به ما عنایت شود و این بهره، همان خودسازی و پرورش روح است که موجب صفای دل و پاکی اعمال شده و عبد را به سعادت همه جانبه و ابدی می‌رساند، با توجّه به این که شکر و سپاس نیز یکی از برترین انواع عبادت الهی است که عامل ایجاد ارزش‌های مختلف بوده و درجه عالی آن شکر عملی است که خود عامل پاک‌سازی و به‌سازی شده و انسان را در مسیر پاکان و مقرّبان الهی قرار می‌دهد.
۳- در بند زیر می‌خوانیم:
«... وَ اِجْعَلْ فِرَارِي إِلَيْكَ، وَ رَغْبَتِي فِيمَا عِنْدَكَ ... وَ هَبْ لِيَ اَلْأُنْسَ بِكَ؛
خدایا! گریز مرا به سوی خودت روانه ساز و شوق و شورم را در آنچه در نزد تو است قرار بده و انس با خودت را به من موهبت فرما.»
شرح کوتاه
در این عبارت که از سه فراز تشکیل شده، هر کدام بیانگر نشانه‌ای از عبادت الهی و خصلتی از روح بندگی است. امام(ع) نخست از خدا درخواست می‌کند که از همه چیز بگریزد، شتابان به سوی خدا حرکت نماید و بنده‌ی شیفته و دلداده‌ی خدا شود. دوّم این که همه عشق و شوقش متوجّه پیشگاه الهی گردد. سوّم این که انس و رابطه عارفانه خاصّی با خدا پیدا کند. عبادت صحيح و خالص دارای چنین محتوایی است و باطن آن همان گریز به سوی خدا، عشق به خدا و اُنس با او است؛ و اگر نماز یا روزه و یا هر عبادت دیگر از این سه خصلت عاری باشد، در حقیقت بی‌محتوا است و به تکامل خود نرسیده است؛ و به راستی چنانچه بخواهیم عبادت ما دارای روح و جان بوده و نقش اساسی در پاک‌سازی و پرورش روح داشته باشد، قطعاً باید سه ویژگی فوق را داشته باشد. چرا که فلسفه عبادات، تقوا، تهذیب نفس، پالایش روح و سپس کسب کمالات است و چنین مفاهیمی بدون گریز به سوی خدا، عشق و شور به خدا و اُنس با او به دست نمی‌آید.
۴- در بند ۸ و ۱۱ از دعای چهل و چهارم می‌خوانیم:
«وَ قِفْنَا فِيهِ عَلَى مَوَاقِيتِ الصَّلَوَاتِ اَلْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِي حَدَّدْتَ، وَ فُرُوضِهَا الَّتِي فَرَضْتَ، وَ وَظَائِفِهَا الَّتِي وَظَّفْتَ، وَ أَوْقَاتِهَا الَّتِي وَقَّتَّ.
وَ أَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَيْكَ فِيهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاكِيَةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ تَعْصِمُنَا فِيهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُيُوبِ، حَتَّى لَا يُورِدَ عَلَيْكَ أَحَدٌ مِنْ مَلاَئِكَتِكَ إِلَّا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَكَ، وَ أَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَيْكَ؛
خدایا! در این ماه (رمضان) ما را به وقت‌ها و ساعات نمازهای پنج‌گانه و حدود و مرزهای آن که مشخّص نموده‌ای و واجباتی که مقرّر نموده‌ای و وظایف و اوقاتی که تعیین نموده‌ای آگاه و بینا ساز.
و ما را توفیق بده تا با کارهای نیک به پیشگاهت تقرّب جوییم و در پرتو این کارها ما را از آلودگی گناهان پاک‌سازی و از عیب‌های تازه بازداری تا ابعاد و انواع تقرّب‌های ما به سوی تو به حدّی برسد که هیچ کدام از فرشتگان یارای عرضه کردن چنین طاعاتی به پیشگاهت را نداشته باشند.»
شرح کوتاه
در این عبارت در فراز اوّل از نماز که ستون دین و عالی‌ترین مظهر عبادت است سخن به میان آمده و مطالبی که الگوی شایسته‌ای برای سایر عبادات است به ما نشان داده شده است.
از این عبارت چنین به دست می‌آید که:
الف: باید به احکام نماز، وقت نماز، حدود و مرزهای نماز، واجبات و وظایف آن، آن‌گونه که خداوند واجب نموده است، توجّه عمیق کرد.
بنابراین در عبادات، باید به دستورهای آن آگاهی داشت و مو به مو بر اساس آن دستورها رفتار کرد که هر کدام در جای خود نقش مؤثّری در خودسازی و رشد روح دارند.
ب: در فراز دوّم از تقرّب به سوی خدا که اوج تکامل انسان است سخن به میان آمده است. امام (ع)به ما می‌آموزد که در پرتو انجام عبادت‌های خالص و کارهای نیک، خودسازی نموده و با پاکیزگی از هرگونه آلودگی، به پیشگاه خداوند تقرّب الهی را بجوییم و با بازداری نفس سرکش از عیب‌ها، در راه پاک گام برداریم. تا آنجا که در این میدان با فرشتگان به رقابت پرداخته و از آن‌ها پیشی گیریم.
ج: عبادت و وسیله تقرّب، تنها نماز نیست، بلکه انواع و اقسام متنوّع از وسایل قرب الهی وجود دارد و باب‌های متعدّد اطاعت‌ها، در پیش روی ما است و ما می‌توانیم با نیّت خالص، با انجام این عبادت‌ها به سوی خدا نزدیک شویم.
نتیجه این که انسان می‌تواند در پرتو عبادات، از فرشتگان مقرّب نیز بالاتر رود و مصداق این شعر معروف مولانا گردد
بار دیگر از مَلَک پرّان شوم/ آنچه در وهم تو ناید آن شوم
فرشته یعنی یک موجود نورانی، سراسر پاک و مقدّس و زیبا. رقابت با فرشتگان؛ یعنی وصول به اوج پاکی، قداست، رشد، کمال و دریای نور. آری! عبادت و اطاعت خالص الهی، می‌تواند در زندگی انسان چنین نقشی والا داشته باشد، پس چرا نوع مردم از عبادات به چنین نتایج درخشانی نمی‌رسند؟ زیرا عبادات آن‌ها طوطی‌وار و خشک و بدون هدف است، اگر محتوا، حدود و مرزهای عبادت به طور کامل حفظ شود قطعاً اثر درخشان خود را می‌بخشد.
پی‌نوشت‌ها
.[1] مستدرک‌الوسائل، ج ۵، ص ۱۶۷؛ بحار، ج 13، ص ۳۰۰.
.[2] بقره، آیه ۲۱.
.[3] صحیفه، دعای ۱۶، بند ۳۳.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی